अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस (09 दिसम्बर): (International Anti-Corruption Day in Hindi)
अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस कब मनाया जाता है?
प्रतिवर्ष दुनियाभर में 09 दिसम्बर को ‘अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस’ मनाया जाता है। साल 2018 अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का विषय (Theme)-‘भ्रष्टाचार के खिलाफ संयुक्त’ (United Against Corruption) था।
अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का इतिहास:
संयुक्त राष्ट्र महासभा ने 31 अक्टूबर 2003 को एक प्रस्ताव अपनाकर अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस मनाये जाने की घोषणा की थी। यूएनजीए द्वारा यह दिवस प्रत्येक वर्ष 09 दिसम्बर को मनाये जाने की घोषणा की गयी थी।
अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का उद्देश्य:
अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का उद्देश्य विश्व भर में भ्रष्टाचार एवं उसके उन्मूलन हेतु जागरूकता फैलाना है।
इस अवसर पर सभी सरकारी, प्राइवेट, गैर-सरकारी सस्थाएं एवं नागरिक संगठन भ्रष्टाचार के खिलाफ एकजुटता से लड़ाई लड़ने का संकल्प लेते हैं। वर्ष 2016 में इसका लक्ष्य संयुक्त अंतरराष्ट्रीय अभियान सतत विकास लक्ष्यों (एसडीजी) को प्राप्त करना निर्धारित किया गया। संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (यूएनडीपी) एवं ड्रग्स और अपराध पर संयुक्त राष्ट्र कार्यालय इस कार्यक्रम को आयोजित कराने वाली विशेष संस्थाएं हैं।
अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस के विषय (थीम):
- साल 2018 अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का विषय (Theme)-‘भ्रष्टाचार के खिलाफ संयुक्त’ (United Against Corruption) था।
- साल 2017 अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का विषय (Theme)-‘विकास, शांति और सुरक्षा के लिए भ्रष्टाचार के विरुद्ध एक हो’ (United against corruption for development, peace and security) था।
- साल 2016 अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का विषय (Theme)-“विकास, शांति एवं सुरक्षा के खिलाफ भ्रष्टाचार पर एकजुटता था”।
- साल 2015 अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का विषय (Theme)-“कैसे भ्रष्टाचार लोकतंत्र, विधि के शासन, मानव अधिकार को क्षति पहुंचा रहा है और संगठित अपराध और आतंकवाद की सहायता कर रहा हैं”।
- साल 2014 अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का विषय (Theme)-“अंतर्राष्ट्रीय भ्रष्टाचार निरोध दिवस’ का मुख्य विषय था- ‘भ्रष्टाचार की चेन तोड़ो” (Break the Corruption Chain)।
- साल 2013 अंतरराष्ट्रीय भ्रष्टाचार विरोधी दिवस का विषय (Theme)-“आज भ्रष्टाचार के खिलाफ अधिनियम” (Act against Corruption Today)।
भ्रष्टाचार किसे कहते हैं?
सार्वजनिक जीवन में स्वीकृत मूल्यों के विरुद्ध आचरण को भ्रष्ट आचरण समझा जाता है। आम जन जीवन में इसे आर्थिक अपराधों से जोड़ा जाता है।
भ्रष्टाचार के प्रकार:
भ्रष्टाचार के कई प्रकार के हो सकते हैं, जैसे:
- घूस (रिश्वत) लेना।
- चुनाव में धांधली करना।
- सेक्स के बदले पक्षपात करना।
- हफ्ता वसूली करना।
- जबरन चन्दा लेना।
- अपने विरोधियों को दबाने के लिये सरकारी मशीनरी का दुरुपयोग करना।
- न्यायाधीशों द्वारा गलत या पक्षपातपूर्ण निर्णय करना।
- विविध : वंशवाद, ब्लैकमेल करना, टैक्स चोरी, झूठी गवाही, झूठा मुकदमा, परीक्षा में नकल, परीक्षाथी का गलत मूल्यांकन – सही उत्तर पर अंक न देना और गलत/अलिखित उत्तरों पर भी अंक दे देना, पैसे लेकर संसद में प्रश्न पूछना, पैसे लेकर वोट देना, वोट के लिये पैसा और शराब आदि बाँटना, पैसे लेकर रिपोर्ट छापना, विभिन्न पुरस्कारों के लिये चयनित लोगों में पक्षपात करना, आदि।
भारत में भ्रष्टाचार:
भारत में भ्रष्टाचार चर्चा और आन्दोलनों का एक प्रमुख विषय रहा है। आजादी के एक दशक बाद से ही भारत भ्रष्टाचार के दलदल में धंसा नजर आने लगा था और उस समय संसद में इस बात पर बहस भी होती थी। 21 दिसम्बर 1963 को भारत में भ्रष्टाचार के खात्मे पर संसद में हुई बहस में डॉ राममनोहर लोहिया ने जो भाषण दिया था वह आज भी प्रासंगिक है। उस वक्त डॉ लोहिया ने कहा था सिंहासन और व्यापार के बीच संबंध भारत में जितना दूषित, भ्रष्ट और बेईमान हो गया है उतना दुनिया के इतिहास में कहीं नहीं हुआ है।
भ्रष्टाचार से देश की अर्थव्यवस्था और प्रत्येक व्यक्ति पर विपरीत प्रभाव पड़ता है। भारत में राजनीतिक एवं नौकरशाही का भ्रष्टाचार बहुत ही व्यापक है। इसके अलावा न्यायपालिका, मीडिया, सेना, पुलिस आदि में भी भ्रष्टाचार व्याप्त है।
दिसम्बर माह के महत्वपूर्ण दिवस की सूची - (राष्ट्रीय दिवस एवं अंतराष्ट्रीय दिवस):
तिथि | दिवस का नाम - उत्सव का स्तर |
---|---|
01 दिसम्बर | विश्व एड्स दिवस (डब्ल्यूएचओ) - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
02 दिसम्बर | अंतर्राष्ट्रीय दास प्रथा उन्मूलन दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
03 दिसम्बर | विश्व विकलांग दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
04 दिसम्बर | नौसेना दिवस - राष्ट्रीय दिवस |
05 दिसम्बर | अंतर्राष्ट्रीय स्वयंसेवक (वालंटियर) दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
07 दिसम्बर | अंतर्राष्ट्रीय नागरिक विमानन दिवस (आईसीएओ) - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
09 दिसम्बर | अंतर्राष्ट्रीय भ्रष्टाचार-रोधी (निरोधी) दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
10 दिसम्बर | अन्तरराष्ट्रीय मानव अधिकार दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
11 दिसम्बर | अंतरराष्ट्रीय पर्वत दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
14 दिसम्बर | राष्ट्रीय ऊर्जा संरक्षण दिवस - राष्ट्रीय दिवस |
18 दिसम्बर | अल्पसंख्यक अधिकार दिवस - राष्ट्रीय दिवस |
20 दिसम्बर | अंतरराष्ट्रीय मानव एकता दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |
22 दिसम्बर | राष्ट्रीय गणित दिवस - राष्ट्रीय दिवस |
23 दिसम्बर | किसान दिवस (चौधरी चरण सिंह जन्म दिवस) - राष्ट्रीय दिवस |
24 दिसम्बर | राष्ट्रीय उपभोक्ता दिवस - राष्ट्रीय दिवस |
25 दिसम्बर | ईसा मसीह जयंती/क्रिसमस दिवस - अन्तरराष्ट्रीय दिवस |